سرگذشت «جیپ» در جهان و ایران

به گزارش پایگاه خبری«عصرخودرو» به نقل از صمت ، در هر منطقه، بخش و دهستان‌های دورافتاده و نقاط مرزی، پایگاه یا مراکز نگهبانی و پست‌های مرزی ایجاد شده که عبور و مرور افراد به آن مراکز فقط با اتومبیل جان‌سخت و محکمی مثل «جیپ» امکان‌پذیر بوده است. از این رو جیپ در فرهنگ ما ایرانی‌ها از دهه‌های دور به‌عنوان اتومبیل نظامی شناخته می‌شده است و در شهرستان‌ها نیز این اتومبیل را «جیپ جناب‌سرهنگ» می‌نامیده‌اند.
اما این احساس تنها به فرهنگ ما ایرانی‌ها ختم نشده و گویا مردم جهان نیز نسبت به این اتومبیل همین حس و حال را داشته‌اند و این حس، بیهوده در مخاطبان این اتومبیل ایجاد نشده بود، زیرا از ابتدا نیز طراحان و تولیدکنندگان این اتومبیل، آن را برای حوزه نظامی درنظر گرفته بوده و آن طور که نخستین طراحان این نوع خودرو در توجیه شکل حرکت و نوع موتور آن گفته‌اند، از ابتدا اتومبیلی 2دیفرانسیل بوده است. خودرویی چند منظوره که وقتی برای نخستین بار ساخته شد، به‌وسیله فرماندهان نظامی در جنگ جهانی اول به‌کار گرفته شد. فرماندهان جنگ جهانی نیز در ابتدای پیدایش این نوع اتومبیل «جیپ» را با همین عنوان شناختند و آن را پذیرفتند و استقبال آنها نیز باعث تولید انبوه این اتومبیل شد.
در گزارش‌های کوتاه به تشریح چگونگی ساخت این اتومبیل در جهان و تولید آن در ایران می‌پردازیم.

تولد کوتوله‌ای به نام «جیپ»...
می‌گویند «وُرد ام کانادای» از اوایل سال 1939میلادی به دنبال جمع کردن افرادی برای ساخت خودرویی سبک با اهداف شناسایی ـ نظامی بوده است و حاصل تلاش‌ها و مذاکرات او با طراحان و سازندگان اتومبیل و افسران عالی‌رتبه ارتش، طراحی اتومبیلی بود که قرار شد، کمپانی به نام «ویلیز» نمونه اولیه آن را بررسی و آماده کند و طرح او اتومبیلی بود که از ابتدا کلمه «هدف عمومی» یعنی «چند منظوره» برای آن انتخاب شد که کم‌کم به‌طور اختصار «جی‌پی» خوانده شد و در اثر تلفظ زیاد، واژه‌ای جدید به نام «جیپ» در فرهنگ امریکا و اروپا شکل گرفت.
بنا به نوشته‌ای که در سایت آلمانی زبان «جیپ» آمده است: «... طرح اولیه جیپ با مشخصات فنی ویژه، ژوئن 1940 از سوی ارتش امریکا ارائه شد و مدل اولیه موتور 4سیلندر جیپ سال 1940م به سفارش کمپانی «بنتام» به‌وسیله شرکت کنتینانتال ساخته شد. نمونه اولیه خودرویی که بعدها تبدیل به نخستین جیپ نظامی دنیا یعنی Willys MB شد، به‌وسیله مهندسی اهل دیترویت به‌نام «کارل پرابست» طراحی شد.
نخستین نمونه دست‌ساز «بنتام» 21 سپتامبر 1940 تکمیل شد، این خودرو قدرت فراوان خود را اثبات کرد و نشان داد تمامی نیازها را برآورده خواهد کرد. سرانجام شرکت «ویلیز» و «فورد» نیز نمونه‌هایی را بر مبنای طرح‌های «بنتام» آماده کردند.
کمپانی «ویلیز» در نمونه خود که «کوآد» یعنی چهارگوش نامگذاری شده بود و فورد در نمونه خود به نام «پیگمی» به معنی «کوتوله» هرکدام تغییراتی را به صلاحدید خویش به نمونه اولیه «بنتام» اضافه کردند. در نهایت با توجه به وضعیت متزلزل اقتصادی و خط تولید ضعیف «بنتام» همچنین برتری‌های خودرو «ویلیز»، قرارداد ارتش به کمپانی «ویلیز اوورلند» واگذار شد و از آنجا که وزارت دفاع امریکا احتیاج داشت تعداد زیادی از این خودرو در مدت بسیار کوتاهی تولید شود، کمپانی «ویلیز اوورلند» از دولت درخواست مجوز غیرانحصاری کرد تا بتواند به کمپانی‌های دیگر اجازه تولید خودرو بر اساس مشخصات «ویلیز» را اعطا کند.
بر همین اساس، شرکت «ویلیز» مشخصات کامل خودرو مورد نظر خود را به کمپانی فورد که در تولید سری و سیستم تولید خطی بسیار پرتوان بود، ارائه کرد. در دوران جنگ جهانی دوم «ویلیز» و «فورد» بیش از 700 هزار سفارش دریافت کردند که 330 هزار دستگاه از این خودروها که «ویلیز ام‌بی» نامیده می‌شد، در کمپانی «ویلیز» ساخته شد. شماره سریال 1500 دستگاه از جیپ‌های اولیه از 1072 تا 2572 و با شماره ثبت 2015919دبلیو بود و هنوز هم کلکسیونرها در سراسر جهان به دنبال یافتن هرچه بیشتر از این مجموعه اولیه
هستند.

آغاز تولید جیپ در ایران
گویا از ابتدا هم قرار نبوده که «جیپ» در ایران تنها یک اتومبیل وارداتی باشد، به همین دلیل از همان ابتدا دولت وقت، برنامه و اصرار داشت بیشتر قطعات این اتومبیل به ایران وارد شده و در ایران نمونه‌هایی از آن مونتاژ و تحویل ارتش، نیروهای انتظامی و پلیس شود و بعد از آن به تدریج کارشناسان به چگونگی ساخت و تولید بومی آن بپردازند، به این دلیل بود که یک شرکت بزرگ به نام شرکت «پارس خودرو» در سال 1335 (حدود 60 سال پیش) در ایران افتتاح و با شماره ثبت 5272 با نام شرکت «جیپ» تاسیس شد؛ شرکتی که از ابتدا قرار بود واردات و فروش اتومبیل‌های جیپ کارخانه «ویلیز» را در ایران برعهده داشته باشد و مسئولیت ارائه قطعات یدکی آن نیز با همین شرکت بود و دو سال بعد یعنی سال 1338، یک کارخانه برای تولید این خودرو در جاده مخصوص کرج ساخته شد. کارخانه‌ای که مونتاژ انواع اتومبیل‌های «جیپ» در آن انجام شد و طولی نکشید که محصولات تولیدی این کارخانه علاوه بر ارائه به مرکز نظامی و پلیس، طرفداران ویژه‌ای نیز پیدا کرد و در سال 1345 تشکیل سالن‌های جدید پرس و ساخت قطعات «جیپ» و توسعه عملیات در این شرکت موجب ساخته شدن اتومبیل‌های دیگری به نام آریا و شاهین (رامبلر) شد و این کارخانه علاوه بر جیپ، محصولات جدیدی از «پارس‌خودرو» وارد بازار ایران کرد، اما این شرکت از آن سال به بعد دچار تحولات عمده‌ای شد.

آغاز به کار شرکت «موتور جک! »
این شرکت در چهارم اردیبهشت 1352 یک موسسه دیگر با شماره ثبت 16843 به ثبت رساند و تمامی دارایی‌ها و تعهدات شرکت جیپ به این شرکت منتقل شد و در هشتم آبان‌ماه همان سال براساس مصوبه مجمع عمومی فوق‌العاده نام آن شرکت به شرکت «جنرال موتورز» تغییر یافت که شرکتی با سهامی خاص بود و در سال 1359 با عنوان خودروسازی ایران به «پارس خودرو» تغییر نام داد و از آن تاریخ به بعد نیز این شرکت دچار تحولاتی عمده شد.

رسیدن جیپ به «توسن»
براساس صورتجلسه مجمع فوق‌العاده 26 فروردین 1371و به استناد ماده 278 قانون اصلاح سهامی خاص به سهامی عام، این شرکت نیز به سهامی عام تبدیل شد و اساسنامه جدید شرکت هم مشتمل بر 80ماده و 15 تبصره مورد تصویب قرار گرفت و اواخر سال 1378 نیز درپی عرضه سهام شرکت «پارس خودرو» در بازار بورس، شرکت «سایپا» 10 درصد از سهام این شرکت را خریداری کرد و با این اتفاق این شرکت از شمول شرکت‌های دولتی خارج شد و در سال 82 نیز 34 درصد دیگر از سهام این شرکت به‌وسیله سایپا خریداری شد. با این حال در دهه‌های گذشته و با وجود تغییر و تحولات زیادی که در این شرکت رخ داد، تولیداتی چون شورولت اوپل، شورولت نُوا، بیوک، آمبولانس چروکی، کادیلاک و وانت شورلت به‌وسیله این کارخانه ساخته و به بازار عرضه شد و همه این اتفاق‌ها در حالی افتاد که این کارخانه از هدف اولیه‌اش یعنی تولید «جیپ» خیلی فاصله گرفت! البته در ابتدا «پارس خودرو» محصولات «رامبلر» و «جنرال موتورز» را با لیسانس شرکت‌های اصلی‌اش تولید می‌کرد. نخستین خودروی ساخته‌شده از سوی این شرکت، همان ماشین‌های قدیمی و معروف «آریا و شاهین» بود که در سال 1967م براساس مدل خودروهای تولید شرکت «رامبلر» ساخته شد. این شرکت همچنین تولید اتومبیل جیپ را با لیسانس شرکت اصلی تولید کرد، گرچه کارکنان قدیمی این کارخانه می‌گویند از سال 1972م به بعد «پارس خودرو» جزئی از «جنرال موتورز» امریکا بود و به همین نام تغییر کرد. به گفته کارکنان قدیمی «پارس خودرو» در سال‌های پیش از پیروزی انقلاب اسلامی که این کارخانه به «جنرال موتورز» تغییرنام داده بود، مردم بیشتر تولیدات این کارخانه را با علامت تجارت «شورولت» می‌شناختند؛ اتومبیلی که با موتورهای موسوم به 2/8لیتری تولید می‌شد. البته یک مدل دیگر «بیوک» و «کادیلاک» که از سوی افراد متمول خیلی از آن استقبال شد، از تولیدات این کارخانه بود و این نوع تولیدات را تا سال 1361 که دولت جمهوری اسلامی ایران شرکت را وادار به قطع رابطه با امریکا کرد، به بازار عرضه می‌کرد.

جنگ «هاموی»ها
در مناقشه‌های منطقه‌ای و جنگ «کوزوو» یکی از اتومبیل‌های جیپ مدل «هاموی» ارتش امریکا به‌وسیله ارتش یوگسلاوی به غینمت گرفته شد و هم‌اکنون نیز این اتومبیل روبه‌روی ساختمان موزه ارتش در پارک قلعه نظامی واقع در شهر بلگراد صربستان به نمایش عمومی گذاشته شده است. این جیپ «هاموی» که نماد توانمندی ارتش امریکا بود، اکنون به‌عنوان نقطه ضعف امریکا در دست مخالفان این کشور در این منطقه مورداستفاده قرار گرفته است. اتومبیلی که امریکا برای نخستین بار در عملیات «Just -Cause» در سال 1989م در حمله به پاناما از آن استفاده کرد که بعد از آن این جیپ به‌عنوان اتومبیل‌های نظامی شکست‌ناپذیر برای ارتش امریکا شناخته شد. پس از اثبات توانایی جیپ «هاموی» در امریکا و دیگر کشورها، ده‌ها هزار دستگاه از آن را سفارش دادند و امریکا و چند کشور دیگر بیش از 10 هزار «هاموی» را در جنگ امریکا علیه دولت عراق در سال 2003م به‌کار بردند و در این جنگ نیز بار دیگر توانایی‌های این جیپ نظامی به همگان ثابت و در اوایل سال 2006م طبق آمار به‌دست آمده، فقط 250 عدد از 10هزار جیپ «هاموی» اعزام شده به عراق، نابود شد.
اما در سال‌های اخیر «هاموی»ها علیه جیپ‌های قدیمی نظامی قدعلم کردند و اکنون به‌عنوان اتومبیلی چندمنظوره با عناوینی چون «هامر» در خیابان‌ها تردد می‌کنند و تبدیل «هاموی» به «هامر» تاریخچه پیچیده‌ای دارد و تا حدودی یک بحث قدیمی است.

«هاموی»ها از کجا آمدند؟
براساس آنچه درباره چگونه ایجاد شدن «هاموی» آمده است:
در سال 1977؛ ارتش امریکا اعلام کرد اتومبیل‌های شهری مجهز به تجهیزات نظامی، پاسخگوی نیازهای نظامی نیستند و در همان سال کارخانه «لامبورگینی» مدل «چیتا» را تولید کرد تا مفاد قرارداد ارتش را به خود جلب کند. در سال 1979م میلادی، ارتش امریکا تمامی مشخصات اتومبیل نظامی چند منظوره (هاموی) را که مورد نیازش بود، به تصویب رساند. در ماه جولای همان سال، شرکت «آ ام جنرال» مقدمات طراحی اتومبیلی مطابق درخواست ارتش امریکا را شروع کرد و در مدت تنها 11ماه نخستین نمونه ابتدایی آن به نام «ام988» تولید و به سرعت انجام آزمایش‌های گوناگون روی آن آغاز شد. در میان 6 کارخانه‌ای که آماده تولید این اتومبیل بودند، شرکت‌های Teledyn، بخش دفاع کرایسلر (که بعدها به وسیله «جنرال دینامیک» خریداری شد و به همین نام شناخته می‌شود) و «آ ام جنرال» به مرحله نهایی راه یافتند. ارتش امریکا، از هریک از این 3 شرکت درخواست کرد تا اتومبیل نظامی حاضر در رقابت را در 3 آرایش آمبولانس، حامل سرباز و حامل مهمات طراحی کنند و بسازند.
شرکت‌کنندگان با چالش‌هایی همچون استفاده از پنل‌های ضدگلوله، به حداقل رساندن وزن، قابلیت فرو رفتن در آب‌هایی با عمق زیاد، نشان ندادن ضعف در سرما و گرمای شدید، مقاومت بالا، استهلاک کم و... روبه‌رو بودند که «آ ام جنرال» توانست در مجموع امتیازات بیشتری را نسبت به رقبا کسب کند و به عنوان اتومبیل رسمی ارتش امریکا انتخاب شد. در ماه ژوئن 1981، ارتش امریکا با کارخانه «آ ام جنرال» قراردادی منعقد کرد تا چند نمونه اولیه دیگر از «ام988» را به امریکا بفرستد تا آزمایش‌های دیگری روی آن انجام شود. پس از مدتی به این کارخانه اتومبیل‌سازی دستور رسید تا برای سال 1985م تعداد 55 هزار دستگاه از خودرو نظامی «هاموی» را ساخته و به امریکا منتقل کند.

مراغه، عرصه تاخت‌وتاز جیپ‌ها
به گفته شهروندان قدیمی مراغه (از توابع تبریز) تعداد این خودروها در گذشته بسیار بیشتر از اکنون بوده اما در سال‌های اخیر با طرح از رده خارج کردن خودروهای فرسوده، تعداد این خودروها نیز کاهش یافته است.
در همین حال، فرمانده انتظامی شهرستان مراغه، در باره تعداد خودروهای جیپ در این شهرستان گفته است: اکنون یک‌هزار و 200 تا یک‌هزار و500 دستگاه خودرو جیپ در شهرستان مراغه تردد می‌کنند. بخش عمده‌ای از رانندگان این خودروها روزانه در مسیر روستاها و مناطق اطراف به مسافرکشی اشتغال داشته و از این راه کسب درآمد می‌کنند.

تعمیرگاه‌های جیپ در مراغه
از دیگر نکات جالب توجه، وجود تعمیرگاه‌های تخصصی جیپ در شهرستان مراغه است. در مسیر خیابان‌های مختلف مراغه تعمیرگاه‌های بسیاری وجود دارند که به طور تخصصی به تعمیر جیپ مشغول بوده و از این راه امرارمعاش می‌کنند. «جلال» مکانیک 64 ساله که 3 خودرو جیپ در مقابل تعمیرگاه او توقف کرده و مشغول تعمیر آنهاست، می‌گوید: از زمانی که در این شهر چشم باز کرده‌ام «جیپ» همواره عنصری جدا نشدنی از زندگی مردم مراغه بوده و از سن 20 سالگی که وارد این شغل شدم تاکنون تعمیر انواع خودروهای جیپ، منبع اصلی درآمد من و خانواده‌ام بوده است.
او درباره دلیل علاقه‌مندی مردم این منطقه به این خودرو می‌گوید: جیپ خودوریی بسیار بادوام است که لوازم آن ارزان بوده و به هنگام مشکل فنی با کمترین هزینه می‌توان آن را تعمیر کرد و با توجه به کوهستانی بودن منطقه، این خودرو مناسب‌ترین وسیله تردد در مسیرهای خاکی و صعب‌العبور منتهی به مراغه محسوب می‌شود. عشایر منطقه هم بیشتر با این خودروها وسایل زندگی خود را به هنگام کوچ، منتقل می‌کنند.
در این میان اما بسیاری از شهروندان، وجود پادگان پشتیبانی منطقه 4 ارتش در این شهرستان را یکی از مهم‌ترین عوامل ازدیاد خودروهای جیپ در شهرستان مراغه می‌دانند. این پادگان در سال‌های گذشته همواره مزایده‌های مختلفی برگزار کرده و در هر دوره، تعداد زیادی از خودروهای جیپ از رده خارج خود را به مردم واگذار کرده است.