سر کشیدن به پیشینه و امروز اتوبوس‌ها در ایران

به گزارش پایگاه خبری«عصرخودرو» به نقل از صمت، این‌گونه می‌توان از سفر با اتوبوس در جاده‌ها، به سیر در ژرفنای گل و گیاه و سنگ و آب رسید و این‌گونه می‌توان عرض سفر را به طول آن ترجیح داد و اتوبوس‌ها با همه سختی و قیافه‌های آهنین و در شیشه‌ای‌شان می‌توانند ما را به این سیر و سفرهای پر از تشخیص و تمیز و لطیف ببرند.
سفر با اتوبوس‌ها فقط یک سفر نیست، این را سهراب در قطعه شعر مسافر به اثبات رساند، اما نکته این‌جاست که چرا پیش از سهراب کسی واژه «اتوبوس» را با این همه وسعت در شعر به‌کار نگرفت، شاید او می‌دانست و به این درک دل‌انگیز رسیده بود که اتوبوس بهترین وسیله برای سفر است.
این گزارش را به یاد سهراب سپهری و به مناسبت تابستان و فصل سیر و سفرهای طولانی برای این صفحه آورده‌ام، باشد که همه ما با چشمانی شسته سوار اتوبوس‌ها شویم. اما اینکه اتوبوس‌ها از کی و کجا وارد زندگی ما ایرانی‌ها شدند، خود حکایت زیادی دارد که به طور اختصار، در این صفحه می‌آورم.

اتوبوس‌های دیروز و امروز
نخستین اتوبوس‌ها در سال 1820 میلادی ساخته شدند که به‌وسیله اسب رانده می‌شدند. اتوبوس برای نخستین‌بار در «نانتس» فرانسه و در سال 1826میلادی به‌عنوان وسیله نقلیه عمومی مورداستفاده قرار گرفت. در آن زمان صندلی‌های اتوبوس از چوب بود و از آن برای حمل نامه و بسته‌های پستی نیز استفاده می‌شده است. بعضی نیز بر این اعتقادند که نخستین‌بار در انگلستان و در سال 1824میلادی در مسیر منچستر به پندلتن به‌کار گرفته شده است و به تدریج کشورهای مختلف از جمله امریکا به استفاده از آن رو آورده و در سال 1831 در فیلادلفیا ـ 1835 در بوستون و در سال 1844میلادی در بالتیمور مورد استفاده قرار گرفت.

با این حال باید گفت نخستین اتوبوس در سال 1826میلادی، نخستین اتوبوس موتوردار در سال 1905میلادی، تایرهای بالنی در سال 1920میلادی، انتقال اتوماتیک در سال 1936میلادی، نخستین موتوری دیزلی در سال 1936میلادی، نخستین اتوبوس با گنجایش بیش از 50 مسافر در سال 1948میلادی تولید شدند. از همان روزگار سیستم حمل‌ونقل در ایران، همگام با بسیاری از کشورهای مترقی دنیا شکل گرفت و البته عمده فعالیت‌های اولیه در تهران متمرکز بود. به دنبال ایجاد خط راه‌آهن عبدالعظیم حسنی(ع) به‌وسیله یک شرکت بلژیکی و راه‌اندازی ماشین دودی بین تهران و شهرری، سیستم حمل‌ونقل عمومی با 2 کارکرد تفریح و خدمات ایاب و ذهاب در محدوده بین شهری، کار خود را آغاز کرد. در سال 1305 لایحه تاسیس شرکت‌های اتوبوسرانی خصوصی تصویب شد و در این ارتباط مجوز تاسیس به یک شرکت دانمارکی داده شد. مدتی پس از راه‌اندازی خطوط اتوبوسرانی در تهران و شمیران به دلیل کمبود درآمد، فعالیت این اتوبوس‌ها متوقف شد. در سال 1321 مصوبه‌ای مبنی‌بر اجازه ایجاد شرکت‌های حمل‌ونقل شهری ارائه شد و در سال 1323 از یکی از بانک‌ها دستور گرفته شد تا تعدادی اتوبوس وارد شود.

همچنین از 50 دستگاه اتوبوس وارداتی مدل جدید، 30 دستگاه به تهران اختصاص داده شد. این اتوبوس‌ها که بعدها تعدادشان به 200 دستگاه رسید، به صورت اقساط به شرکت‌های خصوصی فروخته شدند.
برادران تهرانی (حاج اصغر و حاج رضا تهرانی) از اوان جوانی فعالیت اتوبوس‌سازی را در دشوارترین شرایط و مقارن با جنگ جهانی دوم آغاز کرده و در سال‌های 1325 تا 1340 پس از سال‌ها تلاش کارخانه «پارس لوکس» را بنیان نهادند و نخستین اتوبوس و مینی‌بوس‌های «مگروس دویتز» را در ایران تولید کردند.
به تدریج اتوبوسرانی نظام‌یافته‌تر شد و بیشتر زیرکنترل درآمد. رفتار عمومی نیز برای سوار شدن به اتوبوس صحیح‌تر شد و مردم خود برای سوار شدن به اتوبوس صف می‌بستند. در سال 1331 قانون تاسیس شرکت‌های اتوبوسرانی عمومی در شهرها به تصویب مجلس شورای ملی رسید و امتیاز آن نیز به شهرداری‌ها محول شد که در همین سال شرکت اتوبوسرانی تبریز تاسیس شد.
در نهایت در فروردین 1335 شرکت سهامی اتوبوسرانی تهران با نام شرکت واحد اتوبوسرانی تهران و حومه با سرمایه 300 میلیون ریال به ثبت رسید.

به تدریج مسئولان در تدارک تجهیز سیستم اتوبوسرانی بر آمدند تا خدمات مناسبت‌تری را ارائه دهند اما چون بیشتر اقدامات بدون بررسی دقیق و همه‌جانبه انجام شد، توفیق چندانی حاصل نشد. نمونه آن در سال 1338 بود که هزاران دستگاه «فروش بلیت» در اتوبوس‌ها نصب شد اما نداشتن پول خرد و معطلی مسافران و فقدان سیستم کنترل، موجب شد این برنامه 8 ماه بیشتر دوام نیاورد و برچیده شود. فعالیت تاسیس شرکت‌های اتوبوسرانی شهری در دهه 40 با تاسیس شرکت‌های یادشده در مشهد (1342)، رشت (1345)، اصفهان (1346)، کرمان و ارومیه (1347) ادامه یافت و در دهه 50 و پیش از پیروزی انقلاب اسلامی تعداد این شهرها به 14 رسید و شهرهای شیراز، بوشهر، آبادان، کرمانشاه، گرگان و بابل نیز صاحب سازمان اتوبوسرانی شدند. در سال‌های پس از انقلاب و تا سال 1368 هم 9 سازمان دیگر تاسیس شد، تا اینکه به زمان اوج ساماندهی شرکت‌های اتوبوسرانی، در سال‌های 1368 تا 1371 رسیدیم.
به این ترتیب در خلال سال‌های 68 تا 71، تعداد 24 شهر دیگر نیز به شهرهای دارای این خدمات پیوستند و تا سال 1368 تعداد 48 شهر کشور واجدان خدمات شدند.

سفر با کدام اتوبوس را دوست دارید
اتوبوس‌ها در ایران دارای درجه‌بندی خاصی هستند که براساس آنچه در تعاونی اتوبوسرانی ملاک است، به این شرح شمرده می‌شود.

اتوبوس‌های دوران جنگ
1ـ سوپر دولوکس تک صندلی، ساخت ایران ناسیونال، ظرفیت 27 نفر در «9» ردیف تک‌صندلی یک طرف تک و یک‌طرف جفتی، مجهز به کولر و نیز تک‌صندلی با رویه مخمل و دارای بیشترین درجه خواب در پشتی صندلی.
2ـ سوپر لوکس، ساخت کارخانه ایران‌پیما، ظرفیت 32 نفره، در 8 ردیف صندلی جفتی با رویه مخمل در هر 2طرف، مجهز به کولر، جفت صندلی با فاصله بیشتر بین ردیف‌های صندلی‌ها.
3ـ سوپر شهیدرجایی، ساخت ایران ناسیونال، ظرفیت 38 نفر با صندلی جفتی رویه مخمل، خواب‌دار پشتی، مجهز به کولر (در واقع همان دولوکس ولی مجهز به کولر).
4ـ طرح سوپر یا دولوکس، ساخت کارخانه ایران ناسیونال یا کارخانه ایران‌پیما، ظرفیت 38 نفر، با صندلی رویه مخمل جفتی، خواب‌دار پشتی، بدون کولر و مجهز به چراغ مطالعه کوچک.
5ـ دولوکس(همچون قبل)، لوکس، فاقد چراغ مطالعه و فاقد کولر، با صندلی ثابت، بدون زیر پایی، صندلی با رویه پلاستیکی.

اتوبوس‌های برتر در ایران:
- از نظر اقتصادی بودن هزینه نگهداری و سرویس: رنو ایلیاد، مان، ینی‌مان، انواع بنز، هیوندایی، اسکانیا، ولوو.
- از نظر برتری امنیت و راحتی مسافر: بنز اس‌ایی 457، اسکانیا، ولوو بی9، ینی‌مان، مان، بنز 500.
- از نظر جذابیت برای مسافر: اسکانیا مارال، اسکانیا کلاسیک، ولوو بی9، ینی‌مان، بنز 500، هیوندایی.
- از نظر توان موتور و سرعت: اسکانیا، ولوو بی9.
- ازنظر سیستم‌های ایمنی مدرن روز: اسکانیا درسا، اسکانیا مارال، اسکانیا کلاسیک، ولوو بی9، ینی‌مان، مان.
قدیمی‌ترین اتوبوس‌ساز:
شرکت «پارس لوکس» از 1325 (تولید اتوبوس برای شرکت مسافربری اتو عدل(تعاونی 7 فعلی) که این شرکت در 1348 به ارتش واگذار شد و به نام «پارس لوکس» نظامی تغییر نام داد و سپس در سال 1368 صاحبان اولیه شرکت «پارس لوکس» یعنی برادران تهرانی، شرکت «رانیران» را بنیان گذاشتند و انواع اتوبوس‌های ولوو را تولید کردند.

«معین‌التجار» و نخستین اتوبوس ایرانی
اگرچه پیش از این نیز در مروری بر سرگذشت اتوبوسرانی در کشور، یک بار یادآور شده‌ایم اما بد نیست یک بار دیگر خاطرنشان کنیم، براساس اسناد و شواهد موجود نخستین اتوبوسی که به ایران وارد شد، همان اتوبوسی است که به‌وسیله یک تاجر بلژیکی از راه باکو - انزلی وارد کشور شد و اهالی رشت، نخستین کسانی بودند که اتوبوس‌سواری کردند، اما «معین‌التجار» یکی از بازرگانان سرشناس آن دوره زمانی که استقبال مردم از اتوبوس‌سواری را مشاهده کرد، آن را از تاجر بلژیکی خرید. مرحوم حاج محمدحسن تقی معروف به «معین‌التجار» یکی از تاجران سرشناس بوشهری عهد قاجار بود که در آن روزگار با همکاری فردی به نام «محمدحسن خان سعدالدوله» در ساحل رود کارون دفتر کاری در زمینه حمل و نقل و بازرگانی تاسیس کرده بود و آن‌طور که مورخان تاریخ معاصر گفته‌اند، او یکی از نخستین کسانی بود که به عنوان بخش خصوصی (غیردولتی) نخستین قدم‌های رسمی را در زمینه ایجاد و توسعه حمل‌ونقل عمومی در کشور برداشت.

او همچنین در کنار رودخانه کارون یک حمام، یک بازار و مسجدی نیز از خود به یادگار گذاشته که مسجد حاج رییس او از کنار رودخانه کارون تا خیابان کاوه امروزی و بیمارستان جندی‌شاپور (امام خمینی) اهواز امتداد داشت. در روزگاری که خبر ورود نخستین اتوبوس به ایران به گوش معین‌التجار رسید، به استقبال آن رفت و آن را از تاجر بلژیکی‌اش در شمال کشور خریداری کرد. او روزگاری دست به این کار زد که وسیله نقلیه عمومی مردم آن زمان اسب، الاغ یا شتر بود، اما خانواده‌های فقیر همین را نیز نداشتند و بیشتر آنها فاصله شهرها را پیاده گز می‌کردند.

تولد «ولوو» هم مبارک باد
همین 2، 3 ماه پیش کارگران و کارکنان شرکت سوئدی «ولوو» هفتاد و هشتمین سالگرد تاسیس کارخانه خود را جشن گرفتند.
ما ایرانی‌ها نیز از اتوبوس‌های «ولوو» رضایت دیرینه‌ای داشته‌ایم و سفرهای زیادی با اتوبوس‌های زیبای این کشور، داشته و داریم. حالا بد نیست سری بزنیم به چگونگی تولیدات اتوبوس‌های «ولوو»
سوئد.

شرکت شناخته شده سوئدی «ولوو» هشتاد و پنجمین سالگرد تاسیس خود را جشن می‌گیرد. ساعت 10 صبح 14 آوریل سال 1927میلادی نخستین اتومبیل این شرکت با نام Volvo ÖV4 از خط تولید خارج شده و از در کارخانه بیرون آمد. در تاریخ 1391/01/26 هم در حرکتی نمادین به مناسبت 85 سالگی «ولوو»، همان اتومبیل در ساعت 10 صبح (12/30 به وقت ایران) از همان در دوباره خارج شد.
راه پر پیچ و خم شاهین اقبال کسب و کارهای مشهور جهانی، همیشه خواندنی و سرگرم‌کننده است و در این میان ولوو داستانی جذاب دارد. نام تجاری «ولوو» بیش از 100 سال پیش و در ماه می1911 به‌وسیله شرکت معروف سوئدی «اس‌کااف» به ثبت رسید. این شرکت یکی از سازندگان عمده بلبرینگ در سوئد
بود.

ولوو در حقیقت به زبان لاتین معنایی همچون «می‌چرخم» یا «می‌غلتم» می‌دهد و از عبارت Volvere گرفته شده است. کارخانه «اس‌کااف» قصد داشت از این نام به عنوان نشان(برند)ی برای بلبرینگ‌هایش استفاده کند. از سر شانس و اقبال، کارخانه به همان نام «اس‌کااف» برای نشان(برند) بلبرینگ‌هایش بسنده کرد و امروزه بازماندگان موسسان آن از شهرت و اعتبار کسب شده در کار تولید بلبرینگ به‌وسیله یکی از بزرگترین و قدیمی‌ترین کارخانه‌های دنیا لذت می‌برند.

نام «ولوو» برای 16 سال در گنجه کارخانه «اس‌کااف» خاک خورد. تا زمانی که این شرکت جسارت بزرگی به خرج داده و تصمیم به تولید اتومبیل ویژه‌ای برای شرایط آب و هوای سرد و جاده‌های یخ زده سوئد گرفت. تنومندی و دوامی که در طبیعت ماشین‌های ولوو بود، آنها را در جایگاه ویژه‌ای قرار داد و تا به امروز این نشان (برند)، معرف امنیت و کیفیت
بوده است.

به راستی از میراث پایدار «ولوو» و عیار و ارزش این نشان (برند)، آن است که همیشه در طراحی و تحقیقات، تمرکز اصلی بیش از زیبایی و مد، روی امنیت و آسایش بوده است. برای مثال «ولوو» سیستم کمربند ایمینی مدرن 3 نقطه‌ای را توسعه داد و در سال 1959میلادی آن را به عنوان بخشی از تجهیزات استانداردش معرفی کرد. محصولی که حتی در محافظه‌کارانه‌ترین تخمین‌ها هم تاکنون جان میلیون‌ها انسان را نجات داده است.