عصر خودرو- سرما از راه برسد و باد نوزد؛ همین برای آلوده‌شدن هوا بس است. شهرنشین‌ها در ایران بیشتر از ٢۰سال است که با این پدیده مواجهند اما در سال‌های اخیر بیش از همیشه با شرایط «اضطرار»، «ناسالم» و «ناسالم برای گروههای حساس» آشنا شده‌اند. آلودگی هوا که وصله ناجور هوای بسیاری از نقاط جهان شده، در کشور ما هم ماجرای خودش را دارد.
به گزارش پایگاه خبری«عصرخودرو» به نقل از شهروند ، مدت‌هاست از شنیدن این‌که مدرسه‌های تهران، کرج، اهواز، اراک و اصفهان به دلیل آلودگی تعطیل شده تعجب نمی‌کنیم اما با صنعتی شدن، توسعه راه‌ها و افزایش خودروها، آلودگی هوا در سابقه شهرهای کوچک هم ثبت شده است.
ایران اکنون در رده هشتم کشورهای تولیدکننده دی‌اکسیدکربن است و تعداد شهرهایی که هوای «پاک» دارند دیگر مدت‌هاست انگشت شمار شده؛ پاییز و ماه اول زمستان هم وضع همین بود. مثلا در هفته جاری یک روز تهران و اصفهان وضع هوای ناسالم برای همه افراد را تجربه کردند و یک روز اهواز ناسالم‌ترین شهر ایران شد. این شرایط البته با تغییر شرایط جوی، بارش اندک باران و وزش باد تغییر کرد و ناسالم‌ها به ناسالم برای گروههای حساس تبدیل شدند.
روز سه‌شنبه ٥ شهر هوای پاک داشتند، بیشتر از دوشنبه که فقط دو شهر از این وضع برخوردار بودند. در این روز ارومیه پاکترین هوا را داشت، اهواز ناسالم‌ترین شهر ایران بود و در عوض هوای ١٤ شهر «سالم» تشخیص داده شد.
به گزارش بانک جهانی خسارت اقتصادی ناشی از آلودگی هوا در ایران 30میلیارد دلار برآورد شده و در عین حال براساس گزارش وزارت بهداشت در سال ٩٤، ١٢هزار و ٨٩٧ ایرانی در اثر آلودگی هوا جان خود را از دست داده‌اند. برای رهایی از دردسرهای این پدیده علاوه بر طرح جامع کاهش آلودگی هوا، از سال ٩٣ مصوبه راهکارهای کاهش آلودگی هوا به دستگاه‌های اجرایی ابلاغ شده است. این راهکارها اما هنوز نتوانسته آلودگی را از آسمان ایران دور کند.
آیا تعداد شهرهای آلوده بیشتر شده؟
یکی از جنس دودهای صنعتی و دیگری از جنس غبار. آلودگی در ایران، هر کدام از شهرها را به شکلی درگیر می‌کند در تهران با دود خودروهای شخصی، در اصفهانِ صنعتی با کارخانه‌هایی که شهر را محاصره کرده‌اند و در اهواز هم با دود و هم با خاکی که از هورالعظیم خشکیده بلند می‌شود و از کشورهای همسایه به آسمان هجوم می‌آورد. آلودگی هوا با خیلی از شهرهای ایران آشناست، اما آیا تعداد شهرهای آلوده بیشتر شده است؟
شینا انصاری، مدیرکل دفتر پایش فراگیر در سازمان حفاظت محیط زیست، در گفت‌وگو با «شهروند» به این سوال که آیا میزان آلودگی در شهرهایی که تجربه این وضع را داشته‌اند در سال‌های اخیر شدت گرفته، اینطور پاسخ می‌دهد: «واقعیت این است که تعداد ایستگاه‌های سنجش آلاینده‌های ما زیاد شده و مستندنگاری‌ها در این‌باره افزایش پیدا کرده است.
این ایستگاه‌ها به‌ویژه در مناطق درگیر با گردوغبار در استانها و شهرستان‌های کوچک هم تجهیز شده‌اند. برای نمونه در استان‌های غرب و جنوب غربی کشور که از‌سال ٨٧ مسأله گردوغبار در این مناطق به‌عنوان یک معضل مطرح شده، دستگاه‌های پایش مجهز شده‌اند تا شاخص ذرات به دقت اندازه‌گیری شود.» به گفته او، داده‌های دریافت‌شده از دستگاه‌های سنجش از کانال‌های خبری اعلام می‌شود تا مردم به وضع آلاینده‌ها آگاه باشند و به‌علاوه از این مستندات زمانی که بنا باشد موضوع گردوغبار به‌خصوص مرتبط با کانون‌های فرامرزی را در مجامع بین‌المللی پیگیری شود، استفاده خواهیم شد.
انصاری معتقد است که نمی‌توان انکار کرد آلودگی هوا شدت گرفته اما یک دلیل این اتفاق مستندنگاریِ بیشتر است: «ما این کار را انجام می‌دهیم چون می‌خواهیم در کنار اطلاع‌رسانی شفاف به مردم برای پیشگیری از خطر سلامت، وزارت بهداشت و تصمیم‌گیران استانی هم برای اعمال محدودیت‌های ویژه در شهر از کیفیت هوا آگاه باشند.
از طرف دیگر درباره افزایش روزهای آلوده در کلانشهرها باید موضوع بیشتر بررسی شود که چقدر به تعداد روزهای ناسالم و شدت آلاینده‌ها اضافه شده است و برای این کار باید داده‌هایمان را با سال‌های قبل مقایسه کنیم. وضع آلودگی هوا در تهران براساس آنچه شاخص‌ها و آمار نشان می‌دهد، در قیاس با سال قبل تغییر قابل توجهی نکرده است، هرچند امسال ما زودتر از سال قبل یعنی در ماه آبان با این مشکل مواجه شدیم.»
اینطور که مدیرکل دفتر پایش فراگیر سازمان محیط‌زیست توضیح می‌دهد، پیگیری اقدامات در راستای کاهش آلودگی در حوزه مسئولیت مرکز هوای سازمان حفاظت محیط زیست است و در عین حال حداقل ١٦دستگاه در پیگیری این وضع دخیل‌اند و باید کارهایی انجام دهند؛ ازجمله از رده خارج کردن خودروهای فرسوده، موتورسیکلت‌ها، افزایش ناوگان حملونقل عمومی، ارتقای کیفیت سوخت که باید در تمام شهرستان‌ها انجام شود و...
او با گفتن این موارد اضافه می‌کند: «اگر وضع آلودگی هوا تغییر محسوسی نکرده به این دلیل است که بارگذاری‌ها بیشتر از ظرفیت زیست‌محیطی شهرهای بزرگ بوده بنابراین ضرورت دارد تا با کاهش فشار بیشتر به این شهرها از طریق محدودیت در ساخت و سازها یا استقرار صنایع، اقدامات مقابله با این وضع با ضرباهنگ بیشتری انجام شود تا اثرگذار باشد.»
٧ شهر ایران چرا ناسالم‌اند؟
بیشتر واحدهای صنعتی کشور در استان‌های تهران، اصفهان، آذربایجان شرقی، مرکزی و قزوین مستقر شده و از اینها می‌توان انتظار داشت که آلودگی هوا از مهمترین معضلاتشان باشد، به‌خصوص در زمستان.
با این حال برای نمونه در روز سه‌شنبه به جز اهواز که شاخص کیفیت هوای آن ناسالم برای همه افراد تشخیص داده شده بود، نام ٦ شهر در گروه «ناسالم برای گروههای حساس» عنوان شد که در میانشان بجنورد، شیراز و مشهد کمتر از دیگر شهرها به معضل آلودگی دچار بوده‌اند یا دست‌کم، کمتر درباره آنها صحبت شده است.
کرج، تهران و اصفهان هم در این گروه بودند و دلیل آلودگی هوای کرج مثل تهران بود؛ صنایع آلاینده و بیش از همه خودروها و موتورها. روز دوشنبه اصفهان غرق در دود شد و شاخص آلودگی هوا روی200 قرار گرفت و با توجه به تأثیر شدید مراکز صنعتی اطراف این استان، بالاخره اعلام شد که نیروگاه‌ها از سوخت مازوت استفاده نکنند و تا اطلاع ثانویه شرکت گاز استان اصفهان نسبت به تأمین گاز نیروگاه‌های شهید منتظری و اصفهان اقدام کند. این اتفاق درحالی افتاد که در تهران درست در همین شرایط، فعالیت صنایع به کل تعطیل می‌شود.
بجنورد که فقط یک سیستم اندازه‌گیری آلودگی دارد، چندسالی است به فهرست آلوده‌ها اضافه شده است. براساس اطلاعات مرکز مدیریت سنجش آلودگی هوا در استان خراسان شمالی، این شهر کوچک در ٦ ماه نخست‌سال جاری٬ ١۰روز ناسالم برای گروههای حساس و در فصل پاییز ٥ روز ناسالم و تنها ٩ روز پاک را تجربه کرده است. سابقه آلودگی هوا در این شهرِ خراسان شمالی که در روزهای گذشته هوای ناسالمی را تجربه کرده، نشان می‌دهد علاوه بر خودروهای فرسوده، واحدهای صنعتی و تولید آسفالت در این روند دخیل بوده‌اند.
این منطقه درحالی با آلودگی هوا دست وپنجه نرم می‌کند که گردوغبار هم با فعالیت کارخانه‌های سنگ‌شکن و عواملی چون فقر پوشش گیاهی در آن شدت گرفته است. با این‌حال با وجود تنها یک ایستگاه سنجش که آن هم فقط میزان گردوغبار را آنالیز می‌کند، اطلاع دقیقی برای سنجش آلودگی سوخت‌های فسیلی در دسترس نیست.
وجود شیراز در فهرست آلوده‌ها به این دلیل خاص به نظر می‌رسد که این کلانشهر در ١۰سال گذشته یعنی از سال ٨٦ تا به امروز در مجموع ٣١٤ روز در حالت هوای ناسالم قرار داشته است؛ رقمی برابر با مجموع روزهای آلوده هر سال در شهری چون تهران.
علاوه بر این شیراز دو سالی است که به‌عنوان یک کلانشهر ویژه معرفی می‌شود. این شهر‌سال پیش رکورددار هوای پاک و سالم در بین کلانشهرهای کشور بود و امسال هم تا این اواخر، رکوردش را حفظ کرد.
به‌طوری که تعداد روزهای پاک شیراز در ٥ ماه اول سال ٩٦ به ٨٦ روز و تعداد روزهای سالم به ٦٣ روز رسید. با این همه روز سه‌شنبه شیراز در وضع ناسالم برای گروههای حساس قرار گرفت و اینجا مقصر اصلی خودروها هستند. چرا که براساس اطلاعات اداره کل حفاظت محیط زیست استان فارس خودروها عامل ٧٥ درصدآلودگی هوای این کلانشهر هستند.
به طور جزیی‌تر آمارهای موجود روزانه نشان می‌دهد که نزدیک به 600هزار دستگاه خودرو در این کلانشهر آمد و شد می‌کنند که از این میزان، نزدیک به 80هزار دستگاه خودرو روزانه به مرکز شیراز می‌آیند.
اوضاع آلودگی تهران، بهتر از دهه 80
از نگاه یوسف رشیدی، کارشناس حوزه آلودگی هوا در بعضی شهرها که تعداد خودروها و صنایع بیشتر شده، آلودگی قطعا رشد داشته اما در تهران اوضاع بهتر از دهه٨۰ است.
او به «شهروند» در این‌باره توضیح می‌دهد: «شاید گفتن این حرف‌ها به مذاق مردم خوش نیاید، اما اگر به روند غلظت آلودگی هوای تهران در این سال‌ها دقت کنید، روشن است که غلظت آلاینده‌های این شهر به نسبت ١0 تا ١٥سال پیش بسیار پایین‌تر آمده است.» با این حال، رشیدی معتقد است آلودگی هوا در ایران هنوز در حد استاندارد جهانی نیست و در شرایطی که سازمان بهداشت جهانی هم نسبت به این مسأله تأکید دارد، باید به دنبال رفع آن بود.
او می‌گوید؛ اینطور نیست که سال به سال وضع آلودگی هوا بدتر شده باشد: «در مقایسه با شاخص آلودگی بسیاری از شهرهای دنیا مثل فرانسه، ما وضع بهتری داریم اما در عوض از جایی مثل هند با آن جمعیت بالا بدتریم. همین‌طور از اروپای شمالی و بعضی شهرهای آمریکا.»
تهران تجربه موفق مقابله با آلودگی هوا
«تهران در مقابله با آلودگی هوا یک تجربه موفق است.» رشیدی برای این حرف مصداق می‌آورد: «در آمار ١٥سال پیش آلودگی هوا در پایتخت، حضور منوکسیدکربن مشهود است اما امروز اصلا نامی از این عنصر نمی‌شنویم و منوکسیدکربن مشکل ما نیست. غلظت آزبست کم شده است.
در اواخر دهه٧۰ و اوایل دهه٨۰، سرب برای ما مسأله بود. حالا با حذف بنزین پتروشیمی میزان سرب به ۰,١درصد و حد استاندارد رسیده است.»
آلودگی هوای ملایر و عدد عجیب ٥۰۰
عصر دوشنبه ملایر در استان همدان روی نقشه شاخص کیفیت هوا در سایت سامانه پایش کیفی هوای کشور با رنگ قهوه‌ای به نمایش درآمده بود. رنگی متفاوت از دیگر مناطق که نشانه وضع «خطرناک» است؛ چیزی بدتر از قرمز که نماد هوای ناسالم و بنفش که نشان هوای بسیار ناسالم است.
پلاکی که در نقشه روی شهر ملایر قرار گرفته بود، رقم ٥۰۰ را نشان می‌داد؛ شرایطی که در آن باید شهر را از سکنه خالی کرد.
درحالی که در هیچ رسانه‌ای خبری از اتفاقی عجیب در ملایر نبود، سرپرست اداره کل حفاظت محیط‌زیست استان همدان در تماس‌های «شهروند» موضوع را تکذیب کرد و گفت که این عدد به دلیل خطاهای سایت بوده است؛ درحالی که تهران به تنهایی سایتی برای اطلاع‌رسانی درباره جزییات وضع آلودگی هوا دارد که مدام به‌روز می‌شود و تمام مناطق شهر را پوشش می‌دهد و همچنین وجود آلودگی در اغلب کلانشهرها، اطلاعات روی سایت پایش کیفی هوای کشور بیش از همه نشانگر نبود رسانه‌هایی مجزا برای اطلاع‌رسانی درباره آلودگی هوای مناطق مختلف کشور است.
از سوی دیگر، سامانه پایش کیفی هوای کشور در روز سه‌شنبه ایستگاه آبادان در خوزستان را با پلاکی بنفش نشان داد، به‌طوری که شاخص کیفیت هوا عدد ٢٢٣ را نشان می‌داد، با این حال خبری از این وضع آبادان در رسانه‌ها نبود.
همدان آلودگی صنعتی ندارد اما...
حسین زندی، فعال محیط‌زیست استان همدان درباره آلودگی هوای ملایر که در سال‌های اخیر شدت گرفته، به «شهروند» می‌گوید: «همدان آلودگی صنعتی ندارد. آلودگی هوای همدان از جنس گردوغبار است و نبود بارندگی در سالجاری باعث شد وضع بدتر شود.
ساعت‌های ١۰ تا ١١ صبح در همدان گاهی آلودگی بسیار شدید است. این وضع البته در مقایسه با شرایط اضطراری تهران در روزهای آلوده کم به نظر می‌رسد اما برای همدان همچنان پدیده جدیدی به حساب می‌آید.»
او این گردوغبار را به کانون‌های داخلی نسبت می‌دهد، نه آن چیزی که مسئولان به آن معتقدند: «مسئولان مدام از منشأ خارجی آلودگی هوای این شهر حرف می‌زنند اما بیشترین آلودگی از داخل استان نشأت می‌گیرد: کارخانه‌های سنگ‌کوبی اطراف ملایر در این پدیده خیلی دخیل‌اند. آمار مرگ‌ومیر در این کارخانه‌ها بالاست. بعضی از این کارخانه‌ها سال‌ها پیش تعطیل شده‌اند اما از میان آنها که فعالیت می‌کنند، تعداد کمی فیلتر استفاده می‌کنند.»
زندی ادامه می‌دهد: «علاوه بر این، بیابان‌زایی هم از دلایل دیگر گردوغبار همدان است؛ مثل قهاوند در همدان که یک دشت بود و با بی‌توجهی تبدیل به بیابان شد و بخش‌هایی از کبودرآهنگ که به این مسأله دچار است. در کنار اینها، فرسایش خاک هم دلیل دیگر این وضع است؛ چرای بی‌رویه چندین برابر استاندارد است، چراکه بسیاری از عشایر استان‌های همسایه به همدان می‌آیند و بافت گیاهی با این روند ضعیف شده است.»
با این همه عادل عربی، سرپرست اداره کل حفاظت محیط‌زیست در گفت‌وگو با
«شهروند» توضیح دیگری در این‌باره می‌دهد. او خبر می‌دهد که همدان امسال در مجموع ٢٦روز آلوده به گردوغبار داشته و آبان‌ماه با ١٤روزِ غبارآلود، آلوده‌ترین ماه امسال در همدان بوده است.
عربی با اشاره به این‌که مشکلات کیفیت هوا در استان همدان از سال ٨٨ آغاز شده، منشأ این مسأله را ریزگردهایی می‌داند که همراه با جبهه‌های هوا از کشورهای همسایه چون عراق می‌آید، اما می‌گوید: «ما پروژه مطالعاتی شناسایی کانون‌های داخلی گردوغبار را درنظر داریم. برای این‌کار ٧۰میلیون تومان بودجه مصوب شده است که به محض تخصیص کار را کلید خواهیم زد.»
سرپرست اداره کل حفاظت محیط‌زیست استان همدان اثرگذاری کارخانه‌های محلی سنگ‌کوبی را در وضع گردوغبار این منطقه چندان موثر نمی‌داند: «اکثر این واحدها درحال حاضر یا فیلترهایشان را عوض کرده‌اند و سیستم‌های غبارگیری بهینه اضافه کرده‌اند و بعضی واحدها قراردادهایی برای انجام این اقدامات بسته‌اند. این میان هر دام از کارخانه‌ها که هیچ‌کدام از این موارد را اجرایی نکنند، به‌عنوان صنایع آلاینده معرفی می‌شوند و فعالیتشان محدود می‌شود. آنها تحت‌فشار هستند و مجبورند به سراغ راه‌اندازی سیستم غبارگیری بروند.»
