عصر خودرو- در این نوشتار، گروه مشاور هماسا به بررسی اثر تشکیل خوشه‌های صنعتی به‌ویژه در زمینه قطعات خودرو، رویکرد کشور همسایه (ترکیه) در این زمینه و وضعیت فعلی خوشه قطعات خودرو تبریز پرداخته است.
به گزارش پایگاه خبری«عصرخودرو» ، خوشه صنعتی به‌عنوان گروهی متشکل از شرکت‌ها و موسسات مرتبط، مشابه، رقبای تجاری و هماهنگ محدود به مناطق جغرافیایی شناخته می‌شود. ارتباط بین شرکتهای موجود در یک خوشه صنعتی موجب ایجاد فضای رقابتی قوی شده و عملیات شرکت‌ها در جهت تخصصیسازی و مدیریت کارآمد با هدف تامین نیازهای بازار از طریق ایجاد نوآوری را توسعه می‌یابد. از دید کلان، دولت‌ها و موسسات وابسته نقش پر اهمیتی در شکل‌گیری و فعالیت کارآمد خوشه‌های صنعتی داشته و به عنوان تسهیلگر و محرکی جهت حذف موانع تجاری، ترویج رقابت، جذب سرمایه‌های کلان و حذف بروکراسی ایفای نقش می‌کنند. از این رو بررسی روند شکل‌گیری خوشه صنعتی خودرو در کشور ترکیه به عنوان کشور همسایه با هدف الگوبرداری جهت ارتقا و جهانیسازی صنعت خودرو ایران و بویژه تنها خوشه قطعات خودرو ایران - خوشه قطعات خودرو تبریز - از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
از دهه 1950 میلادی تا اواخر دهه 1970 میلادی صنعت خودروسازی ترکیه به علت محدودیتهای قانونی در واردات کالاهای خارجی با مشکلات جدی روبرو بود تا اینکه در سال 1981 با آزادسازی واردات و انتقال تکنولوژیهای مدرن خارجی خوشه‌های مختلف صنعتی از قبیل خودرو در این کشور ایجاد شدند. پس از پیوستن این کشور به اتحادیه اروپا در سال 1996 خوشه صنعت خودروسازی ترکیه تبدیل به مرکز تولید یکپارچه شد. در واقع کشور ترکیه با اتخاذ استراتژی مونتاژ محور و انعطافپذیری در قوانین دولتی، غول‌های خودروسازی جهان را ترغیب به حضور در بازار این کشور کرد به طوریکه در حال حاضر 75 درصد صادرات خودرو در ترکیه متعلق به شرکتهای خارجی نظیر فورد، رنو و فیات است.
خوشه‌های صنعتی خودرو در ترکیه اغلب در مناطق غربی و شمال غربی این کشور نظیر استانبول، بورسا، مارمارا و آداپازاری به علت وجود زیرساخت‌های تکنولوژیکی، آموزشی، حمل و نقل و لجستیک متمرکز شده است. خوشه خودرو ترکیه که شرکتهای خودروسازی و قطعهسازی را به عنوان زیرمجموعه خود میبیند دارای 1120 قطعه‌ساز بومی است که 70 درصد آنها را شرکتهای کوچک و متوسط شکل دادهاند و تقریبا 192 شرکت قطعه‌ساز خارجی نیز در این خوشه حضور دارند. خوشه خودرو ترکیه روابط مثبتی با صنایع بالادستی و پشتیبان نظیر آهن و فولاد، پتروشیمی، فناوری اطلاعات، الکترونیک، لاستیک، پلاستیک، شیشه، نساجی و همچنین صنایع پایین دستی نظیر بازاریابی، خدمات، تعمیر و نگهداری، سیستم توزیع و حمل و نقل دارد و همین علت قابلیتهای بسیاری را برای گسترش فعالیت شرکتهای خارجی فراهم کرده است . با بررسی بیشتر این خوشه می‌توان نتیجه گرفت که جهانی شدن صنعت خودروسازی ترکیه در سال‌های اخیر بدون مشارکت شرکتهای خارجی میسر نمیشد و با توجه به ابعاد بازار داخلی ترکیه که نشان می‌دهد حدودا 75 درصد مردم این کشور خودرو ندارند، پیش بینی می‌شود میزان تولید و مصرف داخلی خودرو در سال‌های آتی روند رو به رشدی را تجربه کند.
با نگاه کلی به خوشه خودرو ترکیه موفقیت اصلی آن را می‌توان در سایه تشکیل خوشه صنعتی خودرو از طریق شرکتهای کوچک و متوسط قطعهسازی به همراه حمایتهای دولتی و سرمایه‌گذاری در زیرساختها یافت. تشکیل خوشه خودرو ترکیه مزایایی از قبیل تسهیل اجرای فلسفه تولید ناب، ارتقا سطح کیفی نیروی کار، دسترسی آسان به تامین‌کنندگان داخلی و خارجی، دسترسی به هابها و مسیرهای بازار اروپا، افزایش میزان صادرات به اتحادیه اروپا و یکسانسازی قوانین صنعت خودرو با اتحادیه اروپا را برای شرکتهای خارجی و داخلی همراه داشته است.
از این رو می‌توان سیر تحول صنعت خودروسازی ترکیه در 20 سال اخیر را که بر اساس تمرکز بر قطعهسازی داخلی شامل تامین‌کنندگان رده دومی و سومی در قالب ایجاد خوشه‌های صنعتی خودرو در مناطق نزدیک به هم بوجود آمده، به عنوان الگویی جهت ارتقا صنعت خودرو کشور در نظر گرفت. خوشه قطعات خودرو تبریز به عنوان اولین خوشه صنعت خودرو کشور توسط سازمان صنایع کوچک ایران و با همکاری سازمان توسعه صنعتی ملل متحد UNIDO)) اقدامات خود را با تشکیل کمیته راهبری جهت تعامل با عامل توسعه خوشه یعنی انجمن ماشینسازان و قطعه سازان خودرو تبریز، به عنوان مهمترین بخش خوشه به دلیل حضور بخش عمدهای از ذینفعان خوشه (اعضای انجمن)، شروع کرد. کمیته راهبری توسعه خوشه صنعتی، انجمن قطعه سازان خودرو تبریز در مهر ماه سال 1385 از طرف هیات مدیره انجمن تشکیل شد. هدف از تشکیل این کمیته، پشتیبانی هرچه موثر از پروژه توسعه خوشه برای ارتقای سطح سودآوری و پویایی اعضای انجمن بوده و آخرین دستاورد خوشه، تصویب برنامه عملیاتی سال 1395 میباشد. این طرح علاوه بر مطالعات سال‌های گذشته، با رویکردی جدید بر اساس موفقیتهای حاصل شده در مذاکرات هسته‌ای و رفع تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران (دوران پساتحریم) و فرصتها و چالش‌های موجود در سال آتی تدوین شده است. در حال حاضر حدودا 160 شرکت قطعهسازی در این خوشه فعالیت دارند. فسلفه شکل‌گیری خوشه صنعتی تبریز ایجاد انسجام و فراهم ساختن بستر لازم برای رشد و توسعه صنعت قطعه و مجموعهسازی خودروی کشور از طریق حضور و مشارکت فرایندهای سیاستگذاری مرتبط با صنعت خودرو و حفظ حقوق و منافع اعضا با رعایت اخلاق حرفهای و حمایت این صنعت از کانالهای مدیریتی، پشتیبانیهای فنی و تخصصی، آموزشی، اطلاعاتی، بازاریابی، حقوق، مالی و غیره برای تداوم فعالیت، رشد، توسعه و حضور در بازارهای داخلی و خارجی است.
بر اساس مطالعات کتابخانهای و میدانی صورت گرفته از صنعت قطعات خودرو تبریز، وابستگی شدید این خوشه به مواد اولیه و فناوری‌های خارج از مرزهای جغرافیایی و همچنین به علت وجود چالشهایی نظیر نقدینگی، فناوری و دانش تولید و مسائل بانکی و انتقال ارز، باعث شده این خوشه به اهداف ایده‌آل خود دست نیابد. به عبارت دیگر امکان مشارکت اثربخش در خوشه قطعات خودرو تبریز کاهش یافته و اغلب شرکتهای قطعهسازی درگیر رفع مشکلات جاری بوده و به اذعان مدیران شرکت‌ها مدیریت این مشکلات خارج از ظرفیتها و امکانات شرکتهای عضو میباشد. اکثر شرکتهای عضو خوشه جز شرکتهای کوچک و متوسط محسوب شده و به عنوان تامین‌کنندگان رده دومی و یا در برخی موارد رده اولی (شرکتهای پیشرو) شناخته می‌شوند. توسعه خطوط تولید نیازمند خرید دستگاه آلات مدرن و به روز است که بدون حمایت مالی دولت و تسهیل امکان عقد قراردادهای تجاری در سطح بین‌المللی میسر نمیباشد. با بررسی میزان صادرات شرکتهای عضو خوشه قطعات خودرو تبریز، به طور میانگین حداکثر 2 درصد از تولیدات سالانه صادر می‌شوند که علت اصلی این امر قدیمی بودن تجهیزات و تکنولوژی تولیدی شرکت‌ها و همچنین عدم اجرای فرایندهای بهینهکاوی از عملکردهای برتر منطقه و بین‌المللی در راستای ارتقا و همسان‌سازی کیفیت محصولات و فرایندها با شرکای تجاری خارجی است. در حال حاضر به علت وابستگی خطوط تولید تامین‌کنندگان رده اولی به منابع وارداتی، به طور متوسط واردات سهمی حدود 20 درصد از منابع وارداتی شرکت‌ها را به خود اختصاص داده، وضعیت شرکتهای عضو خوشه در حالت نیمه تعلیق قرار گرفته است. در این خصوص در راستای الگوبرداری از صنعت خودروسازی ترکیه با رویکرد خوشه‌های صنعتی، خوشه قطعات خودرو تبریز پتانسیل بالایی در رشد این صنعت داشته و دولت می‌تواند با سرمایه‌گذاری بر زیرساخت‌های ضروری صنعت خودرو نظیر سیستمهای اطلاعاتی و لجستیک و انعطافپذیری در قوانین کلان شامل آزادسازی واردات قطعات، کاهش مالیات و ارائه تسهیلات بانکی به خوشه قطعات خودرو تبریز مشابه سیاست‌های ترکیه منجر به تحولات عظیم و مثبتی در صنعت خودرو کشور شده و با تقویت خوشه قطعات خودرو شاهد حضور پر رنگ غول‌های خودروسازی در بازار ایران و مشارکت هرچه بیشتر صنعت خودرو کشور در زنجیره تامین جهانی این صنعت باشیم.
نویسندگان:
- علیرضا مطلب زاده؛ کارشناس ارشد مدیریت کسب و کار، تحلیلگر بازار، alirezamotallebzadeh@gmail.com
- جلال یوسف آذری؛ دکترای مهندسی مالی، مشاور حوزه مدیریت کسب و کار، azari@homasa.com
